Από τα προάστια της Αθήνας, το Ηράκλειο διαθέτει την πιο ιδιόμορφη ιστορία, ιστορία που, με την ενοποίηση του πολεοδομικού συγκροτήματος και την ομογενοποίηση μέσα από τις μετακινήσεις πληθυσμού στον αστικό ιστό, τείνει τις τελευταίες δεκαετίες να σβήσει.
«Αντίσταση στη λήθη» χαρακτηρίζουν οι διοργανωτές της την έκθεση φωτογραφίας με τίτλο «Ανακαλύπτοντας το Ηράκλειο Αττικής στη διάρκεια ενός αιώνα (1880-1980)», που εγκαινιάζεται την Τετάρτη στην Πινακοθήκη Γρηγοριάδη της πόλης. Σε αυτήν παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό αδημοσίευτες φωτογραφίες που ανασύρθηκαν από οικογενειακά άλμπουμ, αλλά και από αρχεία τοπικών επαγγελματιών φωτογράφων, που συνεργάστηκαν με τον σύλλογο «Άλλος Τόπος Επικοινωνίας και Πολιτισμού» για τη συλλογή του.
Μέσα από αυτά τα φωτογραφικά τεκμήρια, κάποια από τα οποία ανάγονται στα τέλη του 19ου αιώνα, αναδύονται σπαράγματα μιας ιδιαίτερης ιστορικής πορείας, που ξεκινά το 1837, όταν ο Όθων ιδρύει εκεί τη «Στρατιωτική Αποικία Αράκλι», εγκαθιστώντας 30 αφυπηρετήσαντες Γερμανούς στρατιώτες, που αποτέλεσαν τη «μαγιά» από την οποία, σταδιακά, δημιουργήθηκε το Ηράκλειο...
Η ίδρυση του συνοικισμού με τον τρόπο αυτόν εξηγεί και την υψηλή συγκέντρωση καθολικών στην περιοχή, καθώς και του ναού του Αγίου Λουκά, που χτίστηκε σε σχέδια του Θεόφιλου Χάνσεν και λειτουργείται μέχρι σήμερα.
«Η πόλη μας, μια εξέλιξη του βαυαρικού χωριού που μεταφυτεύτηκε μαζί με τον Όθωνα στη χώρα μας, δεν έχει την ίδια φυσιογνωμία με την προσφυγική γειτονιά της Νέας Ιωνίας ούτε με την αρβανίτικης καταγωγής Λυκόβρυση και Μεταμόρφωση, χωρίς αυτό να αποτελεί πλεονέκτημα ή μειονέκτημα, απλώς έτσι είναι: οι ζωές των ανθρώπων είναι που μετράνε στις διαφορετικές διαδρομές», σημειώνει ο επί χρόνια δήμαρχος της πόλης και ιδρυτής της Πινακοθήκης Γιώργος Γρηγοριάδης.

Με τις φωτογραφίες που συνέλεξαν, κατέγραψαν και τεκμηρίωσαν η εκπαιδευτικός Ελένη Γλαρέντζου και η δημοσιογράφος Δήμητρα Κουντή η έκθεση συγκροτεί την αφήγησή της σε δέκα ενότητες, τόσο χρονολογικές όσο και θεματικές. Από τα πρώτα χρόνια και την επικέντρωση στην καθημερινότητα των καθολικών κατοίκων του Παλαιού Ηρακλείου μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, παρακολουθεί την πόλη να αλλάξει, με ραγδαίους ρυθμούς μέχρι τη δεκαετία του 1980. Από τα παιχνίδια των παιδιών στις αλάνες μέχρι τα... παιχνίδια των μεγάλων στις δημοτικές εκλογές, αλλά τα λιγνιτωρυχεία της Καλογρέζας, εξαιτίας των οποίων στην Κατοχή η πόλη είχε μεταβληθεί σε επιτηρούμενη ζώνη. Θρησκευτικές γιορτές και πανηγύρια, σχολικές γιορτές και παρελάσεις, καθημερινές και σχόλες, αθλητικές εκδηλώσεις αποτυπώνονται στις 300 φωτογραφίες που εκτίθενται στην έκθεση, μέρος μόνο ενός πλήθους τεκμηρίων που συγκεντρώθηκαν από τις επιμελήτριες.
Μια ιδιαίτερη ενότητα ονομάζεται «Στο στούντιο» και αποτελεί φόρο τιμής στον Ευθύμιο Καυκά, από τους παλαιότερους φωτογράφους του Ηρακλείου, επιτρέποντάς μας παράλληλα να ρίξουμε μια ενδιαφέρουσα ματιά στην εικόνα που οι ίδιοι οι άνθρωποι είχαν για τον εαυτό τους, παρουσιάζοντάς την σε μια «επίσημη» περίσταση όπως η φωτογράφηση σε στούντιο.

Κατοχή και Αντίσταση

Το μπλόκο της Καλογρέζας, στις 15 Μαρτίου 1944, αποτελεί κομβικό σημείο στην ιστορία της πόλης. Ο Παναγιώτης Μικρόπουλος, ανθρακωρύχος και γέννημα θρέμμα Ηρακλειώτης, μαζί με 22 συντρόφους του, εκτελέστηκε από την Ειδική Ασφάλεια και τους Γερμανούς. Όμως δεν ήταν ούτε ο μόνος ούτε ο τελευταίος Ηρακλειώτης που θα πέσει νεκρός: Ο εργάτης Παναγώτης Γκόβας και ο ανθρακωρύχος Προκόπης Κατσούλης μέλη του ΕΑΜ, είναι ανάμεσα στους εκτελεσμένους στο Πικέρμι τον Ιούλιο του 1944, μαζί με άλλους 53. Ο Κώστας Ωραιόπουλος, μέλος ομάδας σαμποτέρ που ίδρυσε ο Ηρακλειώτης Γιάννης Μπομποτίνος, θα πέσει νεκρός στη διαδήλωση της 5ης Μαρτίου 1943 ενάντια στην πολιτική επιστράτευση.
Κορυφαία φυσιογνωμία της Αντίστασης, η Ηλέκτρα Αποστόλου, που δολοφονήθηκε στην Ειδική Ασφάλεια το 1944, το πατρικό σπίτι της οποίας, η «Μικρή Γαλήνη», βρισκόταν εκεί όπου σήμερα δεσπόζει το ομώνυμο Πολυκέντρο. Το σπίτι αυτό κατεδαφίστηκε και μόνη ένδειξη του περάσματός της από την πόλη είναι ένα μνημείο. Όπως μας λέει η Δήμητρα Κουντή, "η εικόνα του σπιτιού δεν γνωρίζαμε να έχει σωθεί, παρά μόνο σε μια πολύ κακής ποιότητας φωτογραφία. Μέσα από τις φωτογραφίες που συλλέξαμε, παρατηρήσαμε μία που αποτυπώνει κάποια σχολική εκδήλωση. Στο βάθος, γιατί τότε η περιοχή ήταν αδόμητη, φαίνεται καθαρά το σπίτι της Ηλέκτρας". Πάντως η Δ. Κουντή σπεύδει να διευκρινίσει ότι με την έκθεση θέλησαν να μεταδώσουν την αίσθηση της ζωής της εποχής: "Δεν είμαστε ούτε γίναμε ιστορικοί", τονίζει
Από τη μεριά του, ο επιμελητής, ιστορικός τέχνης Παναγιώτης Παπαδόπουλος, τονίζει πως "η έκθεση αναφέρεται στη μνήμη. Η δική μου οπτική δεν είναι νοσταλγική. Περισσότερο την αντιμετωπίζω ως μία έκθεση αρχείου, άλλωστε, εδώ και έναν αιώνα, μεγάλο μέρος της σύγχρονης τέχνης ασχολείται με τα αρχεία και οι καλλιτέχνες φοράνε τα ρούχα του ιστορικού". Η προσέγγισή του "στηρίζεται στην έννοια του αστερισμού: μέσα από αντιθέσεις, ομοιότητες, παραλληλισμούς, ν' απομακρυνθείς από την ανάμνηση και να παραγάγεις νέες σημασίες, νέες αναγνώσεις, αλλά και να αναδειχθούν απωθημένες ιστορίες, τραυματικές εμπειρίες κ.λπ."
Γι' αυτό η έκθεση θα συνοδευτεί από παράλληλες εκδηλώσεις για την έννοια του αρχείου, για τους τοπικούς φωτογράφους ή για τον Μανόλη Αναγνωστάκη, που είχε το ιατρείο του στο Ηράκλειο...

Τα λιγνιτωρυχεία από την Κατοχή στην απεργία πείνας του 1957

Τα λιγνιτωρυχεία της Καλογρέζας λειτούργησαν στην περιοχή γύρω από τη σημερινή διασταύρωση Κύμης και Αντύπα από το 1938 έως το 1958, με εργάτες κυρίως από το Λαύριο και την Κύμη. Στην Κατοχή επιτάχθηκαν και οι εργάτες έφτασαν τους 1.800, εξαιτίας και των συσσιτίων, που διέσωσαν την πόλη από την πείνα. Εκτός από τόπος σκληρής δουλειάς, υπήρξαν πυρήνας αντίστασης στην Κατοχή και εστία κοινωνικών αγώνων μετά την απελευθέρωση. Όπως έλεγαν, έδωσαν «ψωμί στην Κατοχή και παλικάρια στην Αντίσταση».
Μετά τον πόλεμο η εκμετάλλευση εντατικοποιήθηκε, ενώ δεν έλειπαν τα τραγικά ατυχήματα στις στοές. Οι εργαζόμενοι διεκδικούσαν συνεχώς καλύτερες συνθήκες και μεροκάματα με συχνές απεργίες. Διεκδικώντας δεδουλευμένα, στις 4 Μαΐου 1957 οι 170 εργαζόμενοι κλείστηκαν στις στοές, σε βάθος 150 μέτρων, και άρχισαν πολυήμερη απεργία πείνας. Η απεργία έληξε με τη διαβεβαίωση ότι θα ικανοποιηθούν τα αιτήματά τους. Ενάμισι χρόνο αργότερα τα ορυχεία έκλεισαν οριστικά, καθώς τα παλιά κοιτάσματα είχαν σχεδόν εξαντληθεί. Στη φωτογραφία που δημοσιεύουμε, η οποία προέρχεται από το αρχείο του Γιώργου Βρούστη, γ.γ. της Πανελλήνιας Ένωσης Ανθρακωρύχων, με ημερομηνία 8.5.57, εικονίζονται οι λιγνιτωρύχοι έξω από τα πηγάδια κατά τη διάρκεια της απεργίας.

info
«Ανακαλύπτοντας το Ηράκλειο Αττικής στη διάρκεια ενός αιώνα (1880-1980)». Πινακοθήκη Γρηγοριάδη (Μαρίνου Αντύπα 18, Ν. Ηράκλειο). Διάρκεια: 20 Μαΐου - 1 Σεπτεμβρίου. Ώρες λειτουργίας: Τρίτη - Παρασκευή: 10.00 π.μ. - 3.00 μ.μ., 6.00 - 9.00 μ.μ. Σάββατο - Κυριακή: 11.00 π.μ. - 2.00 μ.μ. Εγκαίνια: Τετάρτη 20 Μαΐου, 8.00 μ.μ.